Prace hydrotechniczne na obszarze Bramy Lubuskiej podjęto na początku lat trzydziestych ubiegłego wieku, miały one na celu budowę przeszkód wodnych, o które miała się opierać ochrona wschodniej granicy Rzeszy. Prace te polegały na uregulowaniu rzek i strumieni, wybudowaniu jazów oraz mostów umożliwiających swobodną komunikację w czasie pokoju. Powstała sieć kanałów i terenów zalewowych, wraz z ochraniającymi przeprawy obiektami to tak zwana Linia Niesłysz – Obra, która stanowiła szkielet i zalążek późniejszego FF OWB.
Jednym ze strumieni, który w czasie prac melioracyjnych został uregulowany to niewielka struga o nazwie Mühlen Fließ w miejscowości Nowa Wioska (niem. Neudörfel) pod Lubrzą, który po uregulowaniu zyskał oznaczenie 704. Most spinający przeciwległe brzegi kanału 704 w miejscowości Nowa Wioska to most uchylno przesuwny Kiprollbrücke K705. Działanie podobnej konstrukcji opisałem już w poście dotyczącym mostu K622, przedstawione jest ono również na poniższej grafice. Most K705 działa na identycznej zasadzie, jednakże w przeciwieństwie do wcześniej omawianego nie został wyposażony w pomieszczenia bojowe. Szczegółowy opis wnętrza pomijam ze względu na brak możliwości wejścia do środka.
Rysunek Roberta Jurgi pochodzi z artykułu pt. „Międzyrzecki Rejon Umocniony: O tym jak rzeka, jeziora i ląd służyły w armii III Rzeszy”, zamieszczonego w Internetowym wydaniu Gazety Lubuskiej 1.08.2017 [1]
Doppel MG-Schartenstand 691 – to schron bojowy na dwa ciężkie karabiny maszynowe z dwiema izbami bojowymi za płytami 10P7, których kąt pomiędzy strzelnicami wynosi 90° z izbą pogotowia, wybudowany w 1935 roku. Doppel MG-Schartenstand to projekt już znormalizowany, powtarzalny. Standaryzacji w owym czasie podlegają zarówno projekty schronów, jak i wyposażenia. Novum to wprowadza trzecia część (Teil 3. Betonbau und Panzerungen) instrukcji „Vorschrift für den Bauständiger Befestigungsanlagen (B.st.B.)“ z 16.8.1933 r. [1].
Tego typu obiektów wybudowano na FF OWB 5, zawsze występowały w towarzystwie schronu ukrycia dla działa przeciwpancernego PaK. Wszystkie ulokowano w pobliżu mostów przesuwnych (niem. Kiprollbrücke), jako ich bezpośrednia osłona. Siłą rzeczy powstawały one w bezpośrednim sąsiedztwie kanałów lub rzek, co wymogło na konstruktorach rezygnację z dolnej kondygnacji. Podobne konstrukcyjnie i zadaniowo schrony czyli MG-Schartenstand und Pak-Unterstand budowano już jako dwukondygnacyjne, jednak zwykle znajdowały się na wzniesieniach lub w pobliżu niewielkich cieków wodnych.
Pz. W. 691 – R. Jurga, A. Kędryna, „Festungsfront Oder-Warthe-Bogen. Katalog”, Wydawnictwo Donjon, 2000
Doppel MG-Schartenstand 691 znajdujący się w miejscowości Nowa Wioska (niem. Neudörfel) pod Lubrzą, który w ramach Linii Niesłysz Obra (niem. Nischlitz-Obra-Linie) otrzymał numer 512, przemianowany po włączeniu w strukturę FF OWB, miał za zadanie ochronę przeprawy przez kanał 704 nazwanym później Kanałem Niesulickim. Wody kanału, a wcześniej przed uregulowaniem, niewielkiego strumienia o nazwie Mühlen Fließ płyną wzdłuż południowo-zachodniego brzegu Jeziora Lubie, aby w najwęższym miejscu przesmyku połączyć wody Jeziora Lubie i Goszcza.
Umiejscowienie w terenie, oraz sektory ostrzału Pz. W. 691 – Geoportal
Stau 619 – jaz 619, wchodził w skład „Systemu 600” [1] i jako taki stanowił pierwszy element systemu zalewowego na południu linii Niesłysz Obra wcielonej później w strukturę FF OWB. Niżej, jeszcze dalej na południe, w pobliżu ujścia Ołoboku do Odry znajdował się, już wcześniej omawiany most K622.
Stau 619 podobnie jak większość założeń hydrotechnicznych na linii Niesłysz – Obra wybudowano najprawdopodobniej w 1935 roku, na rzece Ołobok na północ od miejscowości Bródki. Jaz otaczała z obu stron sieć transzei, ponadto bezpośrednią ochronę stanowił obiekt Pz. W. 593 położony około 500 metrów na północny zachód od jazu.
Rejon Stau 619, widoczna otaczająca jaz sieć transzei i obiekt Pz. W. 593 – Źródło: Geoportal [2]Jaz był konstrukcją zbliżoną do omawianego wcześniej Stau 714, dwa przyczółki z przelewem. Obiekt różni się jednak kilkoma istotnymi szczegółami. Po pierwsze mechanizm korbowy nie został umieszczony w izbie obsługi, znajduje się na zewnątrz na zachodnim przyczółku chroniony jedynie cienkimi dwuskrzydłowymi drzwiami, najprawdopodobniej stalowymi. Sam mechanizm korbowy napędzał dwie klapy zamykające kanał spustowy. Stalowe klapy zamontowane były w pobliżu rdzenia budowli i zamykały bądź otwierały kanał poprzez ruch w górę lub w dół. Wewnętrzne ściany kanału spustowego wyłożone są blachą.
Jaz różnił się również przelewem, ze względu na wysokość piętrzenia wybudowano dwa przelewy, poniżej pierwszego znajduje się ujście kanału spustowego, z drugiego woda uchodzi bezpośrednio do kanału 621. Ściany przyczółków mają obmurówki ceglane wykonane z cegły klinkierowej. Dodatkowo zamontowano prowadnice dla kraty osłaniającej wylot kanału spustowego, a przy górnym przelewie wnęki dla szandorów pozwalających podnieść wysokość piętrzenia jazu o około 170 cm.
M. Marciniak, Hydrotechnika w fortyfikacjach Łuku Odry-Warty [w:] Międzyrzecki Rejon Umocniony 80 lat zabytku architektury obronnej, red. G. Urbanek, Pniewo 2013, s.23
Stau 714 – jaz 714, wchodzący w skład „Systemu 700” [1] wybudowano w 1935 roku [2] na zachodnim brzegu jeziora Paklicko Wielkie na Kanale Niesulickim łączącym się dalej na zachód z jeziorem Goszcza. Kanał Niesulicki powyżej jazu to nie kanał forteczny w rozumieniu przeszkody wodnej jakie wykonywano sztucznie na terenie FF OWB, tylko niewielki strumień łączący oba wyżej wymienione jeziora. Teren zalewowy rozciągał się szeroko w naturalnym zagłębieniu terenu i mógł sięgać aż 1,5 km w głąb, w rejon zasięgu uzbrojenia obiektów grupy warownej Körner, w której skład wchodziły między innymi obiekty Pz. W. 701 i 702. Od wschodu przesmyk pomiędzy jazem a jeziorem Paklicko Wielkie ryglował duży dwukondygnacyjny schron Pz. W. 706.
Orientacyjna mapa obszaru zalewowego jazu 714, na mapie zaznaczono jaz i część obiektów wchodzących w skład grupy warownej Körner
Stau 714 wybudowano w ramach Linii Niesłysz Obra (Nischlitz – Obra) włączonej w 1936 roku do FF OWB i stanowił fragment szerszego założenia wykorzystującego naturalne przeszkody wodne, których na południowym odcinku FF OWB nie brakowało. Konstrukcja jazu składa się z dwóch przyczółków i umieszczonego pomiędzy nimi przelewu, którego zadaniem było piętrzenie wody w sytuacji, kiedy zaistniała taka potrzeba. W północnym przyczółku umiejscowiona była izba obsługi jazu, wejścia chroniły z zewnątrz niewielkie drzwi, wewnątrz znajdowały się jeszcze ciężkie dwuskrzydłowe drzwi typu 13P7. Wewnątrz izby załogi znajdował się mechanizm korbowy napędzający cylinder i klapę zamykające bądź otwierające kanał spustowy. Wnętrze izby zachowane jest w dobrym stanie, zwłaszcza napisy eksploatacyjne, niestety po mechanizmie korbowym nie ma już śladu, zachowały się tylko wały przenoszące napęd na cylinder.
Schematyczny rysunek jazu 712, którego konstrukcja jest taka sama jak omawianego jazu 714 [3] – B. Perzyk, J. Miniewicz, Międzyrzecki Rejon Umocniony, Warszawa 1993W sytuacji kiedy nie zachodziła potrzeba piętrzenia, kanał spustowy zaznaczony przerywaną linią na powyższym rysunku, położony około 2 metrów poniżej przelewu był otwarty i woda swobodnie przepływała poniżej jazu. Kiedy zaszła potrzeba podniesienia poziomu wody, cylinder za pomocą przekładni zębatej był opuszczany w specjalne gniazdo i tym sposobem zamykał otwór wlotowy kanału spustowego. Drugi łańcuch napędzał prawdopodobnie klapę umieszczoną w kanale spustowym po stronie niskiej wody. Taki wniosek nasuwa się po obejrzeniu izby obsługi przekładni zębatej, gdzie na ścianie po prawej stronie znajduje się napis Klappschütz, natomiast na przeciwnej Zylinderschütz. Trudno jest potwierdzić to przypuszczenie, ze względu na brak dostępu do kanału spustowego po stronie niskiej wody, jak również brak dokumentacji technicznej.
Uproszczony schemat działania jazu: 1 – wlot kanału spustowego po stronie wysokiej wody; 2 – otwór zamykany cylindrem w celu spiętrzenia wody; 3 – cylinder zamykający przepływ; 4 – wylot kanału spustowego po stronie niskiej wody;
Poziom piętrzenia na jazie mógł zostać dodatkowo podniesiony poprzez montaż szandorów na przelewie, podwójne gniazda na szandory widoczne są na obu przyczółkach. Dodatkowo istniała możliwość zamontowania kładki, do dziś widoczne są specjalne wgłębienia na górnych krawędziach przyczółków.
Wlot i wylot kanału spustowego zabezpieczany był specjalną półokrągłą kratą, która zamontowana była na przygotowanych do tego prowadnicach. Zadaniem tych kratownic było zabezpieczenie kanału spustowego przed wniknięciem do wnętrza przedmiotów mogących zakłócić pracę cylindra lub klapy.
Krata osłaniająca wylot kanału spustowego na jazie 712, zdjęcie archiwalne z 2012 roku autorstwa Wiesława Zajdla
Od przyczółków poprowadzone były groble mające utrzymać poziom wody podniesiony przez jaz. Rdzeniem grobli jest ścianka szczelna osłonięta od góry żelbetonowym wałem, skarpy osłonięte są ziemią. Od północnej strony poprowadzony jest przekop, którym obecnie płynie strumień.
M. Marciniak, Hydrotechnika w fortyfikacjach Łuku Odry-Warty [w:] Międzyrzecki Rejon Umocniony 80 lat zabytku architektury obronnej, red. G. Urbanek, Pniewo 2013, s.23
G. Urbanek, Rozbudowa hydrotechniki w umocnieniach Odry i Warty [w:] Społeczeństwo i fortyfikacje dawniej i dziś, red. G. Urbanek, Poznań 2016, s. 46
B. Perzyk, J. Miniewicz, Międzyrzecki Rejon Umocniony, Warszawa 1993, s.61
Najlepiej zachowanym obiektem typu MG-Schartenstand und Pak-Unterstand jest właśnie tytułowy schron noszący w ramach Linii Niesłysz Obra (Nischlitz-Obra-Linie) oznaczenie 517 , przemianowany na 745 po wcieleniu w strukturę Frontu Ufortyfikowanego Łuku Odry Warty (Festungsfront Oder-Warthe-Bogen), co ciekawe Janusz Miniewicz i Bogusław Perzyk w swojej książce „Międzyrzecki Rejon Umocniony” podają numer 743.
MG-Schartenstand und Pak-Unterstand 745 wybudowany według identycznego projektu jak wspomniany wcześniej MG u. Pak 755, znajduje się tuż obok drogi krajowej numer 137 łączącej Międzyrzecz i Pieski. Usytuowano go na skraju niewielkiej doliny, której dnem płynie Jeziorna, niewielka rzeczka będąca jednym z dopływów Obry. Zadaniem obiektu była obrona przeprawy nad Jeziorną, będącej jedyną w okolicy przeprawą umożliwiającą szybki przemarsz wojsk w kierunku zachodnim. Jak istotna to była przeprawa zauważyli również projektanci FF OWB i na etapie projektowania linii postanowili wzmocnić obronę w tym rejonie poprzez wybudowanie dużego obiektu jakim jest Pz. W. 743 (745 według Miniewicza i Perzyka) około 600 metrów dalej na wschód.
Nieco poniżej obiektu na poboczu drogi nr 137, w kierunku wschodnim można odnaleźć ślady zapory przeciwpancernej przebiegającej w poprzek drogi, obecnie w centralnej części przykryta asfaltem. Zapora stanowiła dodatkową przeszkodę mającą utrudnić marsz na zachód.
MG u. Pak 745 i Pz. W. 743 na mapie, doskonale widoczna struktura pozycji, linie umocnień polowych i przebieg Zębów Smoka – Źródło: Geoportal
